Эдүгээ цагийн Монгол уран бүтээлчээс бид юуг хүлээж болох вэ? Тэдний уран бүтээл нь уран бүтээлчийн амьдрал, зан заншлыг тусгаснаар Монголын түүхийг өгүүлэх болов уу? Аль эсвэл Монголын эрт үеийн урлагтай холбогдох уу? Бүр аль эсвэл Ази, Европ, Америкийн контемпорари урлагтай холбогдох уу? Эдгээр асуултыг бид уран бүтээлч Самбуугийн Заяасайханы уран бүтээлүүдээс харж болно.

Oлонд Заяа гэх нэрээр танигдсан Самбуугийн Заяасайхан нь 1975 онд Монголын өмнөд хилийн заагт орших Улаанбаатар хотоос 625 км зайтай говийн бүсээс холгүй хангай говь хосолсон Баянхонгор аймгийн Баацагаан суманд таван хүүтэй айлын дунд хүү болон мэндэлжээ. Тэрээр хоёр ах, эрэгтэй эмэгтэй хоёр дүүтэй. Түүний дурсамжид Баацагаан нь цомхон 100 гаруй өрхөөс бүрдсэн, ямар ч музей болон урлагийн сургуульгүй, гэрэл цахилгаанд холбогдоогүй, мэдээлэл авах боломж муутай, аборигенчуудын нутаг шиг алслагдсан сум гэдгээр тод үлдсэн байдаг. Хүүхэд насаа өнгөрөөсөн Баацагаан дахь гэр нь сумын төвийн номын сангаас ч илүү олон номтой байсан тухай Заяа дурсдаг.

Эдүгээ цагийн Монгол уран бүтээлчээс бид юуг хүлээж болох вэ? Тэдний уран бүтээл нь уран бүтээлчийн амьдрал, зан заншлыг тусгаснаар Монголын түүхийг өгүүлэх болов уу? Аль эсвэл Монголын эрт үеийн урлагтай холбогдох уу? Бүр аль эсвэл Ази, Европ, Америкийн контемпорари урлагтай холбогдох уу? Эдгээр асуултыг бид уран бүтээлч Самбуугийн Заяасайханы уран бүтээлүүдээс харж болно.

Oлонд Заяа гэх нэрээр танигдсан Самбуугийн Заяасайхан нь 1975 онд Монголын өмнөд хилийн заагт орших Улаанбаатар хотоос 625 км зайтай говийн бүсээс холгүй хангай говь хосолсон Баянхонгор аймгийн Баацагаан суманд таван хүүтэй айлын дунд хүү болон мэндэлжээ. Тэрээр хоёр ах, эрэгтэй эмэгтэй хоёр дүүтэй. Түүний дурсамжид Баацагаан нь цомхон 100 гаруй өрхөөс бүрдсэн, ямар ч музей болон урлагийн сургуульгүй, гэрэл цахилгаанд холбогдоогүй, мэдээлэл авах боломж муутай, аборигенчуудын нутаг шиг алслагдсан сум гэдгээр тод үлдсэн байдаг. Хүүхэд насаа өнгөрөөсөн Баацагаан дахь гэр нь сумын төвийн номын сангаас ч илүү олон номтой байсан тухай Заяа дурсдаг.

Заяагаас би яагаад ихэнхдээ хөгжмийн зэмсэг бүтээлдээ дүрсэлдэг юм бэ гэж асуухад тэрээр нэгэн хүн өөрөөс нь яагаад дандаа эмэгтэй хүн зурдаг юм бэ гэж асууж байсантай холбогдуулан хариулсан юм. Заяа,

Би тэр хүнийг цаашлуулаад би эрэгтэй хүн учир миний амьдралд дахиад эрэгтэй хүн хэрэггүй гэж хариулж байлаа. Мөн тэрээр “охид эмэгтэйчүүдэд маань хань ижил хэрэгтэй. Харин хань ижил нь хөгжмийн зэмсэг байж болох юм байна гэж би бодсон” гэв.

Галерейд танилцуулсан бүтээлүүдийнхээ заримыг тэрээр Калифорни мужид байхдаа зурсан байлаа. Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа нөгөө галерей нь түүний хоёр зургийг зарчихаад нэмж эмэгтэй хүнийг дүрсэлсэн хоёр бүтээл хийж өгөхийг хүссэн юм. Гэхдээ түүнээс бүтээлдээ түгээмэл дүрсэлдэг баатар эрсээ хасаж зөвхөн эмэгтэйчүүдийг дүрслэлдээ оруулахыг хүссэн байна. Үүнээс хойш одоог хүртэл Заяа баатар эрсээс илүүтэйгээр Монгол эмэгтэйчүүдийг дүрсэлдэг хэвээр.

Тэрбээр АНУ, Европын орнуудаар зочилж оюун санааны болон бие мах бодийн аяллыг тив алгасан олон орноор хийхдээ нэн түрүүнд тухайн улс орны соёлоос улбаалан бүтсэн урлагийн төрөл зүйлээс ямар нэгэн зүйл суралцсаар ирсэн. Тиймдээ ч Заяа зөвхөн Монгол хүний шинж чанар, өвөрмөц байдал руу өнгийхөөс гадна өөр бусад олон соёлтой хавсарсан соёлын эрлийзжэлтийг бүтээлдээ хөндөж гаргадаг билээ. Солонгост байхдаа өөрийн эхнэр, хүүхдүүдийх нь ээж болох япон эмэгтэйтэй учирч, түүнээс хойш бүтээлийнх нь нандин чухал загвар дүр модель болсоор ирсэн байна. Мөн тэрээр олон жил Япон оронд ажиллаж, амьдарч байхдаа тэдний соёл, урлагийг гадаад хүний нүдээр ажиглаж, суралцахдаа өөрийн Монгол мөн чанар, өвөрмөц байдлыг улам таньж мэдэж байсан юм.

Монгол хүний мөн чанар-identity болон Монгол соёлын эрлийзжэлтийг Заяа хэрхэн судлан шинжилж яаж бүтээлдээ илэрхийлсээр ирсэн бэ? Миний бодлоор түүний бүтээлд хүүхэд ахуй наснаас нь эхлээд одоог хүртэл байнга илэрхийлэгддэг leitmotif буюу байнга илэрч гардаг сэдэв сэдэл нь хөгжим хийгээд хөгжимтэй холбоотой ухагдахуунууд-concept хэлбэрээр ирсэн.

Тухайлбал Заяагийн бүтээлүүдийн сэдэв сурвалж нь эртнээс хөгжим (түүний аяз, аялгуу ) байсаар ирсний жишээ нь түүний 14 насандаа бүтээсэн чавхдаст хөгжим тоглож буй Дарь эхийн дүр юм. Мөн тэрээр дөнгөж 16 настайдаа Лэд Зэппелин хамтлагийн дуунаас санаа авч Stairway to Heaven бүтээлээ 1991 онд зурсан байдаг бол жилийн дараа Фрэдди Меркуриг нас барахад Miss HIV түүнд зориулсан байдаг. Дараагаар нь Их сургуулийн дипломын ажлаа Sound of the Steppe гэж нэрлэсэн нь түүний аялгуу дуунд ач холбогдол өгч байсны бас нэгэн илрэл болсон юм. 1995 онд уламжлалт Монгол зургийн нэгэн бүтээлээс хуулбар хийсэн байдаг ба уг Монгол зураг нь хөгжим сонсоод бүжиглэж буй хүмүүсийг харуулдаг. Мөн 2004 онд Анчид бүтээлдээ чавхдаст хөгжмийн бүтээлүүдийг дүрсэлсэн нь түүний дараа дараагийн хөгжимтэй бүтээлүүд хийх суурийг тавьсан байдаг.

Түүнчлэн эртний аялгуу хэмээх 2006 оны зурагт эмэгтэй хөгжимчдийг зохиомжилж, 2008 оны Алтан ордон бүтээлийн сэдвийг ордон дотор хөгжим сонсож буй дүрслэлээр зангидсан байдаг билээ. Хөгжмөөр зүйрлэл үүсгэн тэмдэгшүүлж зохиомжилдог нь бүхэлдээ Заяагийн ухамсарт үйл биш билээ. Хүн төрөлхтөн хөгжмийг оюун санаа, зүрх сэтгэлийн гүндүү мэдэрдэг шиг Заяа ч мөн адил хөгжмийг гүн гүнзгий хүлээн авч хариу үзүүлдэг.

Гэйл Лэвин
“Mongolia Lost and Found”